ব্ৰহ্মপুত্ৰ

(মহাবাহু ব্ৰহ্মপুত্ৰ অসমৰ সমাজ-সভ্যতা-সংস্কৃতিৰ এক অন্যতম আধাৰ। সেয়েহে, সাৰথিৰ পাঠকসকলৰ বাবে আগবঢ়াইছো ব্ৰহ্মপুত্ৰ সম্পৰ্কে যুগুত কৰা এটি লেখা)

নদী আৰু মানুহৰ সম্বন্ধ চিৰকলীয়া। আমি যদি মানৱ সভ্যতাৰ ইতিহাসলৈ জুমি চাওঁ তেনেহ’লে দেখিম যে, বিশ্বৰ প্রতিটো মহান সভ্যতাক আচলতে একো একোখন নদীয়েহে গঢ় দিছে। সেইয়া লাগিলে ইউফ্ৰেটিছ আৰু টাইগ্ৰিছ নদীৰ পাৰত গঢ় লোৱা মেছোপটেমিয়া সভ্যতাই হওঁক বা নীল নদীৰ পাৰত গঢ়ি উঠা প্ৰাচীন ইজিপ্তৰ সভ্যতাই হওঁক অথবা সিন্ধু নদীৰ পাৰত গঢ়ি উঠা সুপ্ৰাচীন হৰপ্পা আৰু মহেঞ্জদাৰোৰ সভ্যতাই হওঁক। নদী অবিহনে যেন সভ্যতা আধৰুৱা। ঠিক তেনেকৈয়ে আমি ক’ব পাৰো যে, ব্ৰহ্মপুত্ৰ অবিহনেও এই মহান অসমীয়া সভ্যতাও আধৰুৱা। এক কথাত ক’বলৈ গ’লে এই মহান অসমীয়া জাতি আৰু সংস্কৃতি মহাবাহু ব্ৰহ্মপুত্ৰৰেই ফচল। এই লেখাটিত আমি মহাবাহু ব্ৰহ্মপুত্ৰকেই জানিবলৈ চেষ্টা কৰিম। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎপত্তিস্থল, ইয়াৰ ইতিহাস, ইয়াৰ উপনৈ সমূহ আৰু ইয়াৰ লগত জড়িত পৌৰাণিক কথাবোৰ আৰু ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সন্তানস্বৰূপ অসমীয়া লগত ইয়াৰ সম্বন্ধৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উত্পত্তিস্থল

ঊনবিংশ শতিকাৰ আগলৈকে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উত্পত্তিস্থল আৰু ইয়াৰ অৱবাহিকা এক ৰহস্যৰ  বিষয় আছিল।ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষৰফালে আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে ইউৰোপীয়ানসকলে হিমালয়ৰ পাদদেশত তেওঁলোকৰ বিভিন্ন অভিযানৰ জৰিয়তে জানিব পাৰিলে যে, য়াৰলুং চাংপো আৰু ব্ৰহ্মপুত্ৰ আচলতে একেখন নদী। তেওঁলোকে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎস কুপি হিমবাহ, আংচি হিমবাহ আৰু চেমায়ুংডুং হিমবাহৰ মাজত বুলি চিনাক্ত কৰিলে। এই তিনিওটা হিমবাহেই ইয়াৰলুং চাংপো-ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎপত্তি বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। পানী নিষ্কাশনৰ ক্ষেত্ৰত (চেমায়ুংডুঙৰ তিনিগুণতকৈ অধিক) কুবিক ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎস বুলি গণ্য কৰা হয় আনহাতে, দৈৰ্ঘ্যৰ ক্ষেত্ৰত (কুবিতকৈ প্ৰায় দহ কিলোমিটাৰ দীঘল) চেমায়ুংডুংক ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎপত্তি বুলি গণ্য কৰা হয়। আকৌ কৃত্ৰিম উপগ্ৰহৰ ছবিৰ বিশ্লেষণৰ আধাৰত আংচি হিমবাহৰ পৰা ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উৎপত্তি হোৱা বুলি দাবী কৰা হয়।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ গতিপথ

য়াৰলুং চাংপো নদী উত্পত্তিস্থলৰ পৰা উত্তৰৰ কৈলাশ ৰেঞ্জ আৰু দক্ষিণৰ বৃহত্তৰ হিমালয়ৰ মাজত ১৬২৫ কিলোমিটাৰ পূব দিশত লাটছে ডজঙলৈকে বৈ গৈছে, য’ত ই উত্তৰৰ পৰা অহা মুখ্য উপনদী ৰাগা চাংপো নদীৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছে। ইয়াৰ পৰাই পৰৱৰ্তী ৬০০ কিলোমিটাৰ নদীখন বৈ গৈছে। ইয়াৰ পিছত নদীখনে উত্তৰ-পূব দিশত দিশ সলনি কৰিছে আৰু তাৰ পিছত নামচা বৰৱাৰ চাৰিওফালে দক্ষিণ-পশ্চিম দিশত গতি কৰি পৃথিৱীৰ ভিতৰতে গভীৰতম (৬০০৯ মিটাৰ), দীঘল (৫০৪.৬ কিমি) আৰু আটাইতকৈ ঠেক (৩৫ মিটাৰ) গিৰিখাদ ‘চাংপোৰ গ্ৰেণ্ড কেনিয়ন’ গঠন কৰিছে। তাৰ পিছত, য়াৰলুং চাংপো উত্তৰ অৰুণাচল প্ৰদেশৰ উজনি চিয়াং জিলাৰ গেলিঙত প্ৰৱেশ কৰিছে য’ৰ পৰা ইয়াক ছিয়াং বা দিবাং বুলি জনা যায় আৰু প্ৰায় ৩০০ কিলোমিটাৰ তললৈ বৈ গৈ ছিয়াং নদীয়ে লোহিত নদীৰ সৈতে সঙ্গম কৰিছে আৰু অসম উপত্যকাৰ পূৰ্বাংশত শদিয়াৰ পৰা প্ৰায় ২৫ কিঃ মিঃ দূৰৈৰ কোবোত এক ব-দ্বীপ সৃষ্টি কৰিছে।

ইয়াৰ পৰাই নদীখনক ব্ৰহ্মপুত্ৰ বুলি কোৱা হয়। আগতে বিশ্বাস কৰা হৈছিল যে, লোহিত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মূলসুঁতি আছিল আৰু সেয়েহে ইয়াক অসমত লুইত, বৰলুইত আৰু বুঢ়ালুইত বুলিও জনা যায়। অসমৰ সমভূমিত ব্ৰহ্মপুত্ৰই প্ৰায় ৫২ খন মুখ্য আৰু ১২১ খন সৰু উপনদী কঢ়িয়াই আনিছে। ডিব্ৰুগড়ত নদীখন দুটা অৱবাহিকাত বিভক্ত হৈছে যিটো পুনৰ প্ৰায় ১০০ কিলোমিটাৰ তললৈ আহি মিলিত হৈছে আৰু ৯০ কিলোমিটাৰ দীঘল আৰু ২০ কিলোমিটাৰ বহল ‘মাজুলী’ নদীদ্বীপৰ গঠন কৰিছে, যি বিশ্বৰ অন্যতম বৃহৎ নদী দ্বীপ।

তেজপুৰ, কামৰূপ আৰু গোৱালপাৰাৰ মাজেৰে গতি কৰি ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীখন ধুবুৰীৰ পৰা দক্ষিণ দিশে বাংলাদেশলৈ বৈ গৈছে য’ত তিস্তা নদী ইয়াৰ ভাঁজত প্ৰৱেশ কৰিছে। ইয়াৰ উপৰিও, নদীখন পুনৰ দুটা সোঁতত বিভক্ত হৈছে– যমুনা যি গোৱালণ্ডুত পদ্মা নদীৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছে আৰু দ্বিতীয় সোঁত হৈছে ব্ৰহ্মপুত্ৰ, যি ঢাকাৰ ওচৰৰ মেঘনা নদীৰ সৈতে একত্ৰিত হৈছে য’ৰ পৰা নদীখনক তলৰ ফালে মেঘনা বুলি জনা যায়। তাৰ পিছত পদ্মা আৰু মেঘনা দুয়োটা পুনৰ চন্দনপুৰৰ ওচৰত একত্ৰিত হৈছে আৰু নিজকে একাধিক সুঁতিত বিভক্ত কৰি পৃথিৱীৰ সৰ্ববৃহৎ ব-দ্বীপ “সুন্দৰবন” গঠন কৰিছে। ৬২৫ নিযুত লোকৰ বসতিস্থল আৰু ১.৬ নিযুত বৰ্গ কিলোমিটাৰ এলেকা বৈ যোৱা ব্ৰহ্মপুত্ৰ অৱবাহিকা বিশ্বৰ চতুৰ্থ সৰ্ববৃহৎ নদী অৱবাহিকা।

সাগৰপৃষ্ঠৰ পৰা ৫২১০ মিঃ উচ্চতাত উত্পত্তি হৈ বংগোপসাগৰলৈ বৈ যোৱা ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ মুঠ দৈৰ্ঘ্য হৈছে ২৮৯৭ কিঃ মিঃ। ইয়াৰে চীন দেশত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দৈৰ্ঘ্য ১৬২৫ কিঃমিঃ, ভাৰতত ৯১৮ কিঃমিঃ (৭২০ কিঃমিঃ অসমত আৰু ১৯৮ কিঃমিঃ অৰুণাচল প্ৰদেশত)। ভাৰতৰ পাছতে বাংলাদেশৰ ৩৫৪ কিঃমিঃ এলেকাজুৰি ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদী বৈ গৈছে। ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীয়ে ভাৰতৰ ৩০ শতাংশ পানীৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু ৪১ শতাংশ জলবিদ্যুতৰ প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণ কৰিব পাৰে। বাংলাদেশৰ ক্ষেত্ৰত, ই ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদী প্ৰণালীৰ পৰা দেশখনৰ মুঠ পানীৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ৯৪ শতাংশ পূৰণ কৰে। চীন, ভাৰত, ভূটান আৰু বাংলাদেশত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মুঠ অৱবাহিকা এলেকা ১৫৪০ কিলোমিটাৰ দীঘল আৰু ৭৮০ কিলোমিটাৰ বহল। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ নিষ্কাশন অৱবাহিকা হৈছে ৫,৮০,১৬০ বৰ্গ কিলোমিটাৰ যাৰ ভিতৰত প্ৰায় ২,৯৩,০০০ বৰ্গ কি.মি চীনত, ১৯,৯৪,৪১৩ বৰ্গ কি.মি ভাৰতত আৰু বাংলাদেশত প্ৰায় ৪৫,০০০ বৰ্গ কি.মি পৰে। ভাৰতৰ নিষ্কাশন ক্ষেত্ৰখন দেশৰ মুঠ ভৌগোলিক এলেকাৰ প্ৰায় ৬ শতাংশ।

বিভিন্ন দেশত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ নাম

চীন	য়াৰলুং, ঝাংবু, জিয়াং, পিনয়িন
তিব্বত	য়াৰলুং, ছাংপু, টমচুক, খাম্বাব
ভাৰত	অৰুণাচল প্ৰদেশ	দিবং, ছিয়াং
	অসম	ব্ৰহ্মপুত্ৰ, লোহিত, লুইত, বুঢ়া লুইত, বুঢ়কুং বুথুৰ(বড়ো), নাম-দাও-ফি (আহোম), তিলাও(টাই), তালুক(চিংফৌ-মিচিমি), লাও-টু, সংস্কৃতত- মন্দাকিনী, হৃদিনী, ব্ৰাহ্মী, কৰ্কয়া
বাংলাদেশ	যমুনা, মেঘনা
ভূটান	ব্ৰহ্মপুত্ৰ

ব্ৰহ্মপুত্ৰ সম্পৰ্কীয় পৌৰাণিক কাহিনী-

ঋষি শান্তনু আৰু অমোঘা

এসময়ত হৰিবৰ্ষত এজন অতি জ্ঞানী ঋষি শান্তনুৱে তেওঁৰ পত্নী আমোঘাৰ সৈতে বাস কৰিছিল। এবাৰ ঋষি শান্তনু গন্ধমাদানাত থকা তেওঁৰ আশ্ৰমৰ পৰা আঁতৰত আছিল আৰু সেইসময়তে পিতামহ ব্ৰহ্মাই ঋষি শান্তনুক বিচাৰি আহিছিল। তেতিয়া পিতামহ ব্ৰহ্মা আমোঘাৰ সৌন্দৰ্যৰ দ্বাৰা মুগ্ধ হৈ পৰে আৰু তেওঁৰ দ্বাৰা এটা সন্তান জন্ম দিব বিচাৰিলে। অমোঘাই ব্ৰহ্মাৰ এই কাৰ্যক প্ৰতিৰোধ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰে আৰু সেয়ে ব্ৰহ্মাই মাটিতে তেওঁৰ বীৰ্য এৰি থৈ গুছি গ’ল। আশ্ৰমলৈ উভতি আহি ঋষি শান্তনুৱে মাটিত বীৰ্য পৰি থকা দেখি ব্ৰহ্মাৰ ইচ্ছা বুজি পালে। ঋষি শান্তনুৱে অমোঘাক সেই বীৰ্য পান কৰিবলৈ ক’লে। আমোঘাই সেয়া অস্বীকাৰ কৰে আৰু তাৰ পৰিৱৰ্তে তেওঁ ঋষি শান্তনুক বীৰ্য পান কৰিবলৈ আৰু তাইৰ ওপৰত ছটিয়াবলৈ ক’লে।

ঋষি শান্তনুৱে অমোঘাই কোৱাৰ দৰেই কৰে আৰু তাৰ ফলত অমোঘাই এটা পানীয় শৰীৰৰ জন্ম দিছিল যিটো ব্ৰহ্মাৰ দৰে আছিল। শান্তনুৱে এই জলমগ্ন শৰীৰটোৰ নাম ‘ব্ৰহ্মকুণ্ড’ ৰাখিছিল আৰু ইয়াক কৈলাশ, গন্ধমাদানা, জাৰুধি আৰু সম্বৰ্তকৰ চাৰিটা পৰ্বতৰ মাজত ৰাখিছিল। এই পানীযুক্ত শৰীৰৰটো অতি সোনকালে সাগৰৰ দৰে এক বিশাল হ্ৰদলৈ ৰূপান্তৰিত হৈছিল। ব্ৰহ্মাই ইয়াক লৌহিত্য গংগা বুলি অভিহিত কৰিছিল আৰু এনেদৰে ই পবিত্ৰতা লাভ কৰি তীৰ্থস্থান হিচাপে জনাজাত হ’ল। বহুদিনৰ পিছত পৰশুৰামে স্বৰ্ণপৰ্বতক দীঘলীয়াকৈ এৰি দিয়াৰ পিছত কামৰূপৰ ভূমিৰ মাজেৰে পানী বৈ আহিব ধৰিলে আৰু বংগোপসাগৰত পৰিলগৈ। এই শান্তনু অমোঘা কিংবদন্তীটোৰ আটাইতকৈ পুৰণি বৰ্ণনা পদ্মপুৰাণত আছে, অৱশ্যে ব্ৰহ্মপুত্ৰ (ব্ৰহ্মাৰ পুত্ৰ) নামটো প্ৰথমে কালিকাপুৰাণতহে লিখা হৈছিল আৰু এনেদৰে ইয়াৰ পুৰুষত্বপূৰ্ণ অৱস্থাও নিশ্চিত কৰা হৈছিল। সেইবাবেই ব্ৰহ্মপুত্ৰক নদী নহয় নদ বুলিহে কোৱা হয়।

পৰশুৰামৰ কাহিনী-

কালিকাপুৰাণত উল্লেখ থকাৰ দৰে পৰশুৰাম আছিল জমদগ্নি নামৰ জ্বলন্ত মেজাজৰ ঋষিজনৰ পুত্ৰ। জমদগ্নিৰ পাঁচজন পুত্ৰ আছিল আৰু পৰশুৰাম তেওঁলোকৰ ভিতৰত আটাইতকৈ কনিষ্ঠ আছিল। এবাৰ যেতিয়া জমদগ্নিৰ পত্নী ৰেণুকাই গঙ্গাৰ পৰা পানী আনিবলৈ গৈছিল আৰু সেই সময়তে এজন অতি সুন্দৰ ডেকা ৰজা দেখি আকৰ্ষিত হৈ পৰে, যাৰ ফলত তেওঁৰ পানী অনাত পলম হৈছিল। ঋষি জমদগ্নিয়ে তেওঁৰ অন্তৰ্দৃষ্টিৰ জৰিয়তে ৰেণুকাৰ বিলম্বৰ কাৰণ বুজি পাই খঙত অগ্নিশৰ্মা হৈ পৰিছিল।

ইতিমধ্যে জমদগ্নি ঋষি খঙত হিতাহিত জ্ঞান হেৰুৱাই তেওঁৰ পুত্ৰসকলক মাতৃৰ মুণ্ডচ্ছেদ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়ে। চাৰিওজন ডাঙৰ পুত্ৰই এই জঘন্য অপৰাধটো কৰিবলৈ নম্ৰতাৰে অস্বীকাৰ কৰিলে। কিন্তু দেউতাকৰ পৰম আজ্ঞাকাৰী পৰশুৰামে পিতৃৰ নিৰ্দেশ মানি কুঠাৰেৰে মাতৃৰ শিৰচ্ছেদ কৰিলে। মাতৃক হত্যা কৰাৰ পাছত তেওঁৰ হাতৰ পৰা কুঠাৰখন কোনোপধ্যেই এৰুৱাব নোৱাৰিলে। ঋষি জমদগ্নিয়ে তেতিয়া পৰশুৰামক তেওঁৰ পাপৰ পৰা মুক্তি আৰু শুদ্ধিৰ বাবে ভাৰতবৰ্ষৰ সকলো পবিত্ৰ স্থানলৈ তীৰ্থযাত্ৰা কৰিবলৈ ক’লে। সেইমৰ্মে পৰশুৰামে ভাৰতৰ সকলো তীৰ্থস্থান ভ্ৰমণ কৰিও এই পাপৰ পৰা মুক্তি নাপালে।

অৱশেষত পৰশুৰামে ব্ৰহ্মকুণ্ডত উপস্থিত হৈ ডুব মাৰে। ব্ৰহ্মকুণ্ডত ডুব দিয়াৰ লগে লগে তেজৰ দাগ থকা কুঠাৰখন তেওঁৰ হাতৰ পৰা সৰি পৰিল। তেতিয়া পৰশুৰামে ব্ৰহ্মকুণ্ডৰ পবিত্ৰতা বুজি পায় আৰু সমগ্ৰ মানৱ জাতিৰ হিতৰ বাবে ইয়াক নামনিলৈ প্ৰবাহিত কৰাব বিচাৰিলে। সেয়েহে তেওঁ প্ৰথমে ব্ৰহ্মকুণ্ডৰ পৰা লোহিত নদীলৈ এটা সুঁতি কাটি দিছিল আৰু তাৰ পিছত স্বৰ্ণপৰ্বতত এটা সুঁতি দীঘলীয়াকৈ কাটি কামৰূপৰ সমভূমিলৈ নমাই আনিছিল।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সম্পৰ্কে একে ধৰণৰ পৌৰাণিক কাহিনী তিব্বত আৰু হিমালয় পৰিসৰৰ অন্যান্য জনজাতিৰ মাজত এতিয়াও বিদ্যমান। বহুতে বিশ্বাস কৰে যে ব্ৰহ্মকুণ্ড আৰু পৰশুৰামকুণ্ড একে। পৰশুৰাম কুণ্ড অৰুণাচল প্ৰদেশৰ লোহিত জিলাৰ তেজুৰ পৰা প্ৰায় ২৫ কিলোমিটাৰ উত্তৰে লোহিত নদীত অৱস্থিত আৰু আজিৰ তাৰিখলৈকে ই তীৰ্থস্থান হিচাপে জনাজাত আৰু মকৰ সংক্ৰান্তিত এই কুণ্ডত গা ধুলে সকলো পাপ খণ্ডন যায় বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।

Embed from Getty Images

ব্ৰহ্মপুত্ৰত সূৰ্যাস্ত

ব্ৰহ্মপুত্ৰত দান-

মুক্তি প্ৰাপ্তিৰ বাবে বিভিন্ন সময়ত ব্ৰহ্মপুত্ৰত জীৱ-জন্তুৰ বলি দান কৰা হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে, ব্ৰহ্মপুত্ৰ উপত্যকাৰ আদিম জনজাতিসকলে প্ৰতি বছৰে ন-কইনাৰ দৰে কুমাৰীসকলক সুশোভিত কৰিছিল আৰু তেওঁলোকক নদীত শুৱাই দিছিল আৰু তেওঁলোকক নদীৰ সৈতে বিয়া দিয়া হৈছে বুলি ভবা হৈছিল। একেদৰে, মোগল আক্ৰমণকাৰীৰ সৈতে সংঘৰ্ষৰ সময়ত ব্ৰহ্মপুত্ৰত পূজাৰ চাৰিযোৰ ম’হ, ছাগলী, হাঁহ আৰু কপৌ বলি দিছিল বুলি জনা যায়। আজিও এনে বহু জনজাতি আছে যিয়ে এই আদৰ্শত বিশ্বাস কৰে আৰু নদীক বলি দান কৰি আহিছে।

উল্লেখযোগ্য যে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উপনৈ সমূহেও ইয়াক এক বিস্তৃতি প্ৰদান কৰিছে। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ প্ৰধান উপনৈ সমূহ তলত উল্লেখ কৰা হ’ল।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মুখ্য উপনৈসমূহ-

উত্তৰ বাহিনী উপনৈ	দক্ষিণ বাহিনী উপনৈ
জীয়াঢল	দিচাং
সোৱণশিৰি	বুঢ়ীদিহিং
ডিক্ৰং	ডিব্ৰু
ছিয়াং	দিবং
কামেং(অসমৰ জীয়াভৰলী)	দিখৌ
ধনশিৰি(উত্তৰ)	ধনশিৰি
পুঠিমাৰী	কপিলী
পাগলাদিয়া	ডিগাৰু
মানস	দুধনৈ
চম্পাৱতী	কৃষ্ণাই
সৰালভঙ্গা	জাঁজী
আই	ভোগদৈ
ৰঙানৈ	কাকডোঙা
সোণকোষ	কলং
বুৰৈ	কুলগী
বৰগাং	জিনাৰী
গঙ্গাধৰ	জিঞ্জিৰাম
বৰনদী
গাভৰু

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বিভিন্ন উপনদীৰ সৈতে জড়িত বিশ্বাস

ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ বিভিন্ন উপনদীসমূহৰ সৈতেও বহু লোক-বিশ্বাস জড়িত হৈ আছে। মিছিং জনজাতিয়ে সোৱনশিৰি নদীক তেওঁলোকৰ উৎপত্তিৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে। তেওঁলোকে ইয়াক অৱনাৰী বুলি কয়। ডিমাচা জনজাতিয়ে ধনশিৰীক তেওঁলোকৰ উৎপত্তিৰ উৎস বুলি গণ্য কৰে। অৰুণাচল প্ৰদেশৰ কিছুমান জনজাতিয়ে বিশ্বাস কৰে যে, এসময়ত ৰংগোকা বা পাটকাই পাহাৰৰ ওপৰত থকা হ্ৰদটোৰ অভিভাৱক আছিল এটা সৰ্প। তেওঁলোকৰ বিশ্বাসমতে, এটা কুকুৰাই সৰ্পক হ্ৰদৰ পৰা পানী এৰি দিবলৈ সৈমান কৰাইছিল আৰু এনেদৰেই টিৰাপ আৰু দিবং নদীৰ উৎপত্তি হৈছিল।

নদী সম্পৰ্কীয় ব্ৰহ্মপুত্ৰ উপত্যকাৰ লোক-কাহিনী

পাহাৰীয়া মিচিমিসকলে বিশ্বাস কৰে যে, পুৰুষসকলে আদিম কালত কাপোৰ পিন্ধা নাছিল কাৰণ তেওঁলোকে কাপোৰ ব’ব নাজানিছিল। মিচিমিসকলৰ বিশ্বাস অনুসৰি হোম্বোৰুমাই নামৰ এজনী ছোৱালীয়ে তাইৰ উপাসনাৰ জৰিয়তে ঈশ্বৰক সন্তুষ্ট কৰিছিল আৰু তাৰ পৰিৱৰ্তে ঈশ্বৰে তাইক কাপোৰ ব’বলৈ শিকাইছিল। তাই প্ৰকৃতি, ফুল আৰু বিভিন্ন প্ৰাকৃতিক দৃশ্য কাপোৰত ফুটাই তুলিছিল। এদিন এটা কেটেলা পহুৱে হোম্বোৰুমাইৰ কাপোৰখন দেখি চুৰি কৰিব বিচাৰিছিল। সেই সময়তে ছোৱালীজনীৰ ওপৰত এটা ডাঙৰ শিল পৰি আহে আৰু তাইৰ মৃত্যু হয়। ইয়াৰ পাছত তাইৰ তাঁতশালবোৰ ভাগি পৰিছিল আৰু নদী এখনে ইয়াক ধুই নদীৰ সমতলভূমিলৈ লৈ আহিছিল। এনেদৰেই তেওঁলোকে বয়নশিল্প শিকিছিল। আৰু এই নৈখন অৰুণাচলৰ কামলাং নৈ বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।

চিংফো জনজাতিৰ মতে, ইণ্টুপোৱা নামৰ এজন ব্যক্তিয়ে শিলেৰে কাঠ কাটি ভাগৰি পৰিছিল। তেওঁ গছ, ঘাঁহ আৰু জন্তুবোৰক সুধিছিল যে কাঠ কাটিবলৈ তেওঁ ক’ত চোকা অস্ত্ৰ পাব, কিন্তু জন্তুবোৰে ভাবিছিল যে তেওঁক যদি অস্ত্ৰ বনাবলৈ শিকাই দিয়া হয়, তেতিয়া সকলো জীৱকে অস্ত্ৰৰে হত্যা কৰিব। অৱশেষত কেৱল নদীয়েহে তেওঁক এই অস্ত্ৰ বনোৱাৰ কৌশল শিকাইছিল। আৰু এনেদৰেই প্ৰথমজন কমাৰৰ জন্ম হৈছিল।

গতিকে দেখা যায় যে, অসমৰ ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন উপনৈসমূহক লৈ নানা কাহিনী, উপ-কাহিনী পোৱা যায়। তদুপৰি, ব্ৰহ্মপুত্ৰত শিহু আৰু মাছৰ বিভিন্ন প্ৰজাতিও পোৱা যায়।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মত্স্য প্ৰজাতি

ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীত ১০৫ টা গোত্ৰৰ ২২২ টা প্ৰজাতিৰ মাছ পোৱা যায়। এই ২২২ টা মাছৰ প্ৰজাতিৰ ভিতৰত, প্ৰায় ২১০ টা প্ৰজাতিৰ খাদ্যমূল্য আছে বুলি জনা গৈছে। ইয়াৰে খাদ্য মাছ হিচাপে কেৱল ৫০ টা প্ৰজাতিৰ বাণিজ্যিক গুৰুত্ব থকা দেখা যায়। ইয়াৰ উপৰিও, ২৪ টা প্ৰজাতিৰ খেল বা ক্ৰীড়া মাছ হিচাপে গুৰুত্ব আছে, আৰু প্ৰায় ১৫০ টা প্ৰজাতিৰ সম্ভাৱ্য শোভাময় মূল্য আছে। মুঠ মাছৰ প্ৰজাতিৰ ভিতৰত ৪০টা ৰাজ্যৰ স্থানীয় বুলি চিনাক্ত হৈছে, অৰ্থাৎ এইবোৰ কেৱল অসমতহে পোৱা যায়।

মাছৰ প্ৰজাতিবোৰৰ বৰ্তমান সংৰক্ষণ স্থিতিৰ বিষয়ে জনা যায় যে প্ৰজাতিবোৰৰ এক তৃতীয়াংশ, অৰ্থাৎ ৪১ টা প্ৰজাতি, অসুৰক্ষিত; ৪০ টা প্ৰজাতি নিম্ন বিপদাশংকা বা নিকট বিপদাশংকাত আছে; ২২ টা হৈছে বিপদাপন্ন, আৰু এটা প্ৰজাতি গুৰুতৰভাৱে বিপদাপন্ন। প্ৰায় নটা প্ৰজাতি নিম্ন বিপদাশংকাৰ শ্ৰেণীৰ ভিতৰত পৰে।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ নদীদ্বীপ –

মহাবাহু ব্ৰহ্মপুত্ৰই অসম ভূমিত পৃথিৱীৰ ভিতৰতে বিশেষভাৱে উল্লেখযোগ্য দুটা নদীদ্বীপৰ সৃষ্টি কৰিছে। সেই দুটা হৈছে- মাজুলী আৰু উমানন্দ।

মাজুলী-

অসমৰ অবিভক্ত যোৰহাট জিলাৰ উত্তৰ দিশত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মাজত অৱস্থিত মাজুলী পৃথিৱীৰ অন্যতম বৃহত্ নদীদ্বীপ। প্ৰায় ২৪৬ খন গাঁৱেৰে মাজুলীৰ বৰ্তমান মাটিকালি ৮৭৫ কিঃমিঃ আৰু মুঠ জনসংখ্যা ১৪০,০০০। সত্ৰীয়া সংস্কৃতিৰ প্ৰাণকেন্দ্ৰ মাজুলীত ২২ খন সত্ৰ আছে। দেশী-বিদেশী পৰ্যটকৰ আকৰ্ষণস্থলী মাজুলীক ২০১৬ চনৰ ২৭ জুন তাৰিখে জিলা ঘোষণা কৰা হয়। আৰু শেহতীয়াকৈ মাজুলীলৈ যাতায়তৰ সুবিধাৰ বাবে যোৰহাট-মাজুলী সংযোগী দলঙৰ কামো চৰকাৰে আৰম্ভ কৰিছে।

মাজুলীৰ মুখাশিল্প

মাজুলীৰ মুখাশিল্প

উমানন্দ-

গুৱাহাটীৰ কাষতে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মাজত অৱস্থিত উমানন্দ হ’ল পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ সৰু নদীদ্বীপ। উমানন্দৰ মুঠ মাটিকালি হ’ল ০.০২ বৰ্গ কিঃমিঃ। প্ৰাচীন আখ্যান অনুসৰি শিৱই ক্ৰোধিত হৈ কামদেৱক এই স্থানতে ভষ্ম কৰিছিল আৰু সেয়েহে ইয়াৰ আন এটা নাম ভষ্মাচল। আহোম স্বৰ্গদেউ গদাধৰ সিংহই এই উমানন্দত এটা মন্দিৰ স্থাপন কৰিছিল, য’ত আজিও বহু ভক্তই পূজা-অৰ্চনা কৰে। বিশেষকৈ মহাশিৱৰাত্ৰি আৰু অম্বুবাচীৰ সময়ত ভক্ত আৰু পৰ্যটকৰ বিশেষ সমাগম দেখিবলৈ পোৱা যায়।

অসমত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ওপৰত থকা দলংসমূহঃ

অসমত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ওপৰত বৰ্তমানে ৫ খন দলং কাৰ্যক্ষম হৈ আছে আৰু তিনিখন নিৰ্মিয়মাণ হৈ আছে। কাৰ্যক্ষম দলংকেইখন হৈছে –

• গুৱাহাটী আৰু উত্তৰ গুৱাহাটী সংযোগী শৰাইঘাট দলং (১.৫ কিঃমিঃ)
• গুৱাহাটী উত্তৰ গুৱাহাটী সংযোগী নতুন শৰাইঘাট দলং (১.৫ কিঃমিঃ)
• নগাওঁ আৰু শোণিতপুৰ সংযোগী কলিয়াভোমোৰা দলং (৩ কিঃমিঃ)
• পঞ্চৰত্ন আৰু যোগীঘোপা সংযোগী নৰনাৰায়ণ সেতু (২.২৮ কিঃমিঃ)
• ডিব্ৰুগড় আৰু ধেমাজি সংযোগী বগীবিল দলং (৪.৯৪ কিঃমিঃ)
• ঢলা আৰু শদিয়া সংযোগী ড০ ভূপেন হাজৰিকা সেতু (৯.১৫ কিঃমিঃ)  

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ওপৰত বৰ্তমানে নিৰ্মাণ কৰি থকা বাকী তিনিখন দলং হৈছে- জালুকবাৰী-আমিনগাওঁ সংযোগী, যোৰহাট-মাজুলী সংযোগী আৰু ধুবুৰী-ফুলবাৰী সংযোগী দলং।  

ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ ইতিবাচক প্ৰভাৱ-

ব্ৰহ্মপুত্ৰ অসমৰ মুখ্য নদী হোৱা হেতুকে ইয়াক অসমৰ অৰ্থনীতিৰ ৰাজহাড় বুলি কোৱা হয়। ব্ৰহ্মপুত্ৰ উপত্যকাৰ আবাসীকলৰ মুখ্য উপাৰ্জন উত্স হৈছে কৃষি। অসমৰ ২২ খন জিলাৰ লোক আৰু সম্প্ৰদায়ে ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ পৰা বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ শস্য, জলসিঞ্চন আৰু নদী পৰিবহনৰ লগতে গৰু চৰুৱা, মাছ ধৰা আৰু কৃষিকাৰ্যৰ জৰিয়তে উপকৃত হৈ আছে আৰু তেওঁলোকৰ জীৱিকা নিৰ্বাহ কৰি আছে। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দুয়োপাৰত অসমৰ পাঁচখন জিলাৰ দহটা বন্দৰ বা ফেৰী ঘাট যেনে- কামৰূপ, বৰপেটা, শোণিতপুৰ, যোৰহাট আৰু ডিব্ৰুগড়, মানুহ, সামগ্ৰী আৰু জন্তুৰ পৰিবহনৰ বাবে সম্পূৰ্ণৰূপে কাৰ্যক্ষম হৈ আছে। বৰ্তমান এই ফেৰী সেৱাই ৫৩৪৪ জন ব্যক্তিক কৰ্ম সংস্থাপনৰ বাট দিছে।

যোৱা কেইবছৰমানত অসমৰ ব্ৰহ্মপুত্ৰ অৱবাহিকাত ৪৬ টা বান্ধৰ নিৰ্মাণ ক্ষেত্ৰ চিনাক্তকৰণৰ ক্ষেত্ৰত কাৰ্যকলাপ বৃদ্ধি পাইছে ইয়াৰ ভিতৰত তিনিটা বিভিন্ন পৰ্যায়ত আছে আৰু ইয়াৰ পৰা ২০০০ মেগাৱাটতকৈও অধিক বিদ্যুৎ উৎপাদন হ’ব বুলি আশা কৰা হৈছে। আকৌ, ৰাজ্যখনৰ ১৯ টা গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰ্যটনস্থলী ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ পাৰত থকা ঠাইত অৱস্থিত। শেহতীয়াকৈ ব্ৰহ্মপুত্ৰত ক্ৰুজ পৰ্যটন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দুঃসাহসিক আৰু আনন্দৰ পৰ্যটন হিচাপে পৰিণত হৈছে। দেশ-বিদেশৰ পৰা প্ৰতিবছৰে ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু ইয়াৰ সৌন্দৰ্য উপভোগৰ বাবে কেইবা সহস্ৰাধিক পৰ্যটক অসমলৈ আহে, যাৰ ফলত এক বুজন পৰিমাণৰ ৰাজহেৰে অসমৰ অৰ্থনীতি চহকী হৈছে। ইয়াৰ উপৰিও ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পৰা যথেষ্ট পৰিমাণে অসমৰ মাছৰ চাহিদা পূৰণ হয়। ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু ইয়াৰ উপনদীসমূহত মাছৰ উৎপাদন বৃদ্ধি কৰাৰো যথেষ্ট সুযোগ আছে।

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ নেতিবাচক প্ৰভাৱ 

ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীয়ে ইয়াৰ দুকাষত বান, খহনীয়া আদি সৃষ্টি কৰাৰ ফলত ৰাজ্যখনৰ জনসাধাৰণৰ জীৱিকাৰ ক্ষেত্ৰত ভাবুকি অহাৰ লগতে, ভূমি আৰু চাকৰিৰ ক্ষেত্ৰখনকো প্ৰত্যক্ষ আৰু পৰোক্ষভাৱে প্ৰভাৱিত কৰিছে। মিচিং আৰু অন্যান্য প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ৰ  স্থানীয় লোকে ভূমি হেৰুওৱাৰ বাবে নগৰ অঞ্চললৈ আভ্যন্তৰীণ স্থানান্তৰ আৰু প্ৰব্ৰজন কৰিছে। নদীৰ পাৰৰ খহনীয়াই সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য বিনষ্ট কৰিছে আৰু চাহ-বাগিচাৰ ভূমিকে ধৰি ২৫০০ খনতকৈও অধিক গাওঁ আৰু ১৮ খন চহৰক প্ৰভাৱিত কৰিছে, যাৰ ফলত প্ৰায় ৫ লাখ লোকৰ জীৱন প্ৰভাৱিত হৈছে। উপগ্ৰহৰ ছবিৰ অনুমান অনুসৰি ১৯৯৭ চনৰ পৰা ২০০৭-০৮ বৰ্ষলৈ ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ খহনীয়াৰ ফলত প্ৰতি বছৰে ক্ষতি হোৱা মুঠ ভূমিৰ পৰিমাণ ৭২.৫ ৰ পৰা ৮০ বৰ্গ কিলোমিটাৰ/বছৰৰ ভিতৰত।

২০০৪ চনৰ বানপানীৰ  ক্ষতিয়ে পূৰ্বৰ সকলো ৰেকৰ্ড ভংগ কৰিছিল, ইয়াৰ ফলত ২৮.৫ নিযুত হেক্টৰ ভূমি, ১২.৫৭ নিযুত হেক্টৰ শস্যভূমি, ১২.৩ নিযুত লোক আৰু ১০,৫৬০ খন গাওঁ প্ৰভাৱিত হৈছিল। সেই সময়ত অসমৰ ২৭ খন জিলা বানপানীৰ দ্বাৰা ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছিল আৰু মুঠ ক্ষতিমূল্য ৬৫০০ কোটি টকা আছিল বুলি অনুমান কৰা হৈছিল। মাজুলী, পলাশবাৰী, ৰহমৰীয়া, ভূৰাগাঁও আৰু বকুৱালৰ দৰে কেইবাটাও দুৰ্বল শাখাত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ দ্বাৰা উদ্ভৱ হোৱা খহনীয়াৰ বিপদ অত্যন্ত গুৰুতৰ।

বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ বসতিপূৰ্ণ নদীদ্বীপ আৰু অসমৰ নৱ-বৈষ্ণৱী সাংস্কৃতিক ঐতিহ্যৰ নাভিকেন্দ্ৰ মাজুলীয়ে ইতিমধ্যে যোৱা ৫০ বছৰত ইয়াৰ ৩৭১ বৰ্গ কিলোমিটাৰ ভূমি ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ হাতত হেৰুৱাইছে। অন্যহাতেদি, চৰ অঞ্চলসমূহত ৰাজ্যখনৰ মুঠ জনসংখ্যাৰ ৯.৩৭ শতাংশ লোক বাস কৰে আৰু তেওঁলোকৰ ওচৰত অসমৰ কৃষিভূমিৰ মাত্ৰ ৪ শতাংশ আছে। ১৯৯২-৯৩ চনৰ পৰা ২০০২-০৩ চনলৈ চৰভূমিৰ এলেকা ১.৩৭ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে আনহাতে এই অঞ্চলবোৰত জনসংখ্যা ৫৬ শতাংশ বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াৰ ফলত ৰাজ্যখনৰ জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব দুগুণ বৃদ্ধি পাইছে, যাৰ ফলত সীমিত সম্পদৰ ওপৰত চাপ বৃদ্ধি পাইছে।

ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু অসমীয়া

প্ৰাচীন কালৰ পৰাই বিদেশী প্ৰব্ৰজক, প্ৰশাসক আৰু আক্ৰমণকাৰীসকলৰ লিখনিবোৰে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ মহিমা অবিৰতভাৱে বৰ্ণনা কৰি আহিছে। মধ্যযুগত অঞ্চলটোৰ কেইবাটাও ঐতিহাসিক বিৱৰণ লিখা হৈছিল। উদাহৰণ স্বৰূপে, ইউৰোপীয়সকলৰ বিৱৰণৰ লগতে আহোমৰ বুৰঞ্জীতো বিভিন্ন জনজাতিৰ বিষয়ে বহু তথ্য পোৱা হৈছে। এই লিখিত বিৱৰণবোৰে যোৱা ৮০০ বছৰত এই অঞ্চলত মানুহৰ জীৱন-যাপনৰ এক ধাৰণা দিয়ে।

অসমৰ লেখক, সুৰকাৰ আৰু গায়কসকলৰ বাবে ব্ৰহ্মপুত্ৰ অফুৰন্ত অনুপ্ৰেৰণাৰ উত্স। সেয়েহে অসমীয়া কবিতা, গান, কাহিনী আৰু উপন্যাসত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বৰ্ণনা প্ৰায়ে পোৱা যায়। এই ক্ষেত্ৰত লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা, জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালা আৰু ভূপেন হাজৰিকাৰ নাম উল্লেখনীয়। ড০ ভূপেন হাজৰিকাই তেওঁৰ ‘মহাবাহু ব্ৰহ্মপুত্ৰ, মহামিলনৰ তীৰ্থ…কত যুগ ধৰি আহিছে প্ৰকাশি, সমন্বয়ন অৰ্থ….’ শীৰ্ষক গীতটিত ব্ৰহ্মপুত্ৰক বিভিন্ন ধৰ্মৰ মহান সঙ্গমস্থলত অৱস্থিত ‘তীৰ্থ’ বুলি অভিহিত কৰিছে। যুগ যুগ ধৰি বৈ অহা ব্ৰহ্মপুত্ৰই অসম ভূমিত শংকৰ-আজানৰ দৰে মহান ধৰ্মপ্ৰচাৰকৰ সমন্বয়ত এক মিশ্ৰিত সংস্কৃতিৰ সৃষ্টি কৰিছে- এই কথা গীতটিৰ মাজেৰে সুন্দৰকৈ প্ৰকাশ কৰিছে।

পল ৰবছনৰ ‘অ’ল্ড মেন ৰিভাৰ’ শীৰ্ষক গীতটিৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ ভূপেন হাজৰিকাই ‘বিস্তীৰ্ণ পাৰৰে…অসংখ্য জনৰে….’ নামৰ আন এটা গান ৰচনা কৰিছিল য’ত তেওঁ মানৱতাৰ নৈতিক অৱনতি আৰু স্খলনৰ প্ৰতি ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উদাসীনতাত খং আৰু দুখ প্ৰকাশ কৰিছে। আনকি ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বানপানীয়েও তেওঁক এটা অন্যতম জনপ্ৰিয় গীত ‘লুইতৰ বলিয়া বান, তই কলৈনো ঢাপলি মেলিছ….’ ৰচনা কৰিবলৈ অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল।

স্বাধীনতা আন্দোলনৰ সময়ত ‘ব্ৰহ্মপুত্ৰ’ দেশপ্ৰেমী যুৱক-যুৱতীসকলৰ বাবে এক অনুপ্ৰেৰণা প্ৰতীক হৈ পৰিছিল। উদাহৰণ স্বৰূপে, জ্যোতিপ্ৰসাদ আগৰৱালাৰ গীত- ‘লুইতৰ পাৰৰে আমি ডেকা ল’ৰা, মৰিবলৈ ভয় নাই….’। একেধৰণে তেওঁ গাইছিল, ‘লুইতৰে পানী যাবি অ’ বৈ………..’ ।

আকৌ বিহুনামতো বিভিন্ন সময়ত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ উল্লেখ পোৱা যায় এনেদৰে-

“ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰে বৰ্হমথুৰি এজুপি

আমিনো খৰি লুৰা ঠাই

ব্ৰহ্মপুত্ৰ দেৱতা উটুৱাই নিনিবা

তামোল দি মাতোতা নাই।” 

আৰু

“লৰুৱা বিলখন জাপ মাৰি ডেই যাম

ব্ৰহ্মপুত্ৰ কেনেকৈ ডেম

সিপাৰৰপৰা বান্ধৈ হাত মেলিবা

মকৰা-জোৰা দি যাম।”

এনেদৰেই অসমৰ ইতিহাস, পৰম্পৰা, আধ্যাত্মিকতা, প্ৰকৃতি বা সমসাময়িক গীত আৰু প্ৰেম, লোক-সাহিত্যৰ কাহিনী এই সকলোবোৰতে চিৰপ্ৰবাহমান ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ গভীৰ প্ৰভাৱ লক্ষ্য কৰা যায়। সেয়েহে কোৱা হয়- লুইত যিদিনালৈকে বৈ থাকিব, অসমীয়া জাতিও সেইদিনালৈকে জীয়াই থাকিব।

তথ্যসূত্ৰঃ

১। অসমীয়া ৱিকিপেডিয়া

২। assam.govt.in

৩। thebrahmaputra.in